Savamala danas ili šta je preostalo od nekadašnjeg centra prestonice?!

Najraskošniji deo Beograda i centar većine gradskih dešavanja s početka 20. veka, nepravedno je zapostavljen nakon Drugog svetskog rata. Paradoksalno, ali u jeku posleratnog širenja grada u svim pravcima, njegov nekadašnji centar je zaboravljen i zapušten, a novi centar udaljen od reke.

Pojam Savamala vratio se u aktivnu upotrebu tek poslednjih desetak godina, kada na mestu zapuštenih kuća, magacina i radionica, u jednom tada već prilično neuglednom delu grada, počinju da se otvaraju prvi kulturni centri i klubovi, koji su kao magnet počeli da privlače Beograđane, prvenstveno omladinu. Osim noćnog i kulturnog života, ambiciozni projekat „Beograd na vodi“ na prostoru Bare Venecije i Savamale dodatno je doprineo da se za Savamalu pročuje i van granica Beograda, tako da ovaj deo grada danas ponovo predstavlja sedište mnogih interesantnih društvenih zbivanja, a tako bi trebalo da bude i u budućnosti.

U naletu intenzivne izgradnje u ovom delu Beograda, nije ostalo mnogo tragova one predratne Savamale, stoga prošetajmo danas ovim krajem i upoznajmo neke od njegovih najvrednijih građevina, koje su odolele zubu vremena, ali i mehanizaciji koja iz dana u dan menja lice ovog dela prestonice…

U jednom od ranijih tekstova objašnjeno je kako je prvo širenje srpskog Beograda van šanca započeo knjaz Miloš 1836. godine trasiranjem dve ulice – Abadžijske (danas Kraljice Natalije) i Savamalske (danas Gavrila Principa). Novo vreme donelo je i nove materijale i tehnologije pa je valjalo potražiti stručnjake i van granica Srbije. Slovak Franc Janke bio je jedan od glavnih inženjera kojeg je knjaz Miloš angažovao na uređenju grada. Franc Janke je najzaslužniji što su u Srbiji preovladala zapadnjačka shvatanja arhitekture i upravo on je zaslužan za stvaranje Savamale kao celine.

Ideja je bila da se na tom prostoru obrazuje centar novog oslobođenog grada koji bi bio naseljen srpskim stanovništvom. Za takvu zamisao bilo je potrebno proširiti sokake i porušiti trošne kuće u kojima su živele izbeglice iz Mađarske i Bugarske. Njima je bilo naređeno da se presele na Palilulu, da se snabdeju građom iz državnih šuma i sebi sagrade nove kuće. Kako su oni pružali otpor i nisu se iselili ni posle godinu dana, Miloš je poslao momke koji su za svega nekoliko sati porušili preko 150 kuća. Uporedo je stvarana i Abadžijska ulica sa idejom da se abadžije isele iz starog grada i nasele novi deo Savamale. Međutim, jedanaest godina nakon izgradnje Abadžijske ulice ona je ostala prazna i zapuštena.

Druga polovina 19. veka donela je razvoj trgovine u Savamali. Blizina pristaništa, brojni lagumi i magaze pospešuju doseljavanje bogatih trgovaca i stvaranje novih trgovačkih firmi. U ovom periodu grade se kvalitetnije kuće i zgrade od kojih neke i danas opstaju kao svedoci vremena.

Najstarije sačuvane kuće nalaze se u ulici Gavrila Principa. Ova ulica je među prvima urbanizovana u Savamali i postavila je prve temelje u razvoju gradskog stila gradnje.

Manakova kuća izgrađena je oko 1830. godine i predstavlja redak primer stambene istočnjačko-balkanske arhitekture u Beogradu. Na gornjem spratu bio je stambeni deo dok je u prizemlju prvo bila kafana, zatim pekara, a kasnije pošta i zanatske radnje. Prema jednoj od legendi smatra se da je podignuta za nekog turskog agu i njegov harem. Ime je dobila po Manaku Mihailoviću, trgovcu iz Makedonije koji je bio jedan od vlasnika kuće.

U istoj ulici na broju 8 nalazi se kuća porodice Antula izgrađena u stilu romantizma iz 1876. godine. Na broju 13, iza montažnih zgrada u kojima se sada nalazi centar za migrante, nalazi se tipična kuća sa okućnicom iz sredine 19. veka. Na broju 35, na uglu sa Kameničkom ulicom nalazi se kuća porodice Najdanović, sagrađena pre 1830. godine. U kafani koja se nalazila u prizemlju ove kuće svoja najpoznatija dela stvarao je pisac Petar Kočić.

Kuća u Lominoj ulici 42 sagrađena je osamdesetih godina 19. veka a gradili su je majstori iz Srema. U njoj je početkom 20. veka živeo poznati arhitekta i akademik Dragutin Đorđević koji je bio jedan od arhitekata koji su projektovali zgradu SANU.

U Crnogorskoj ulici, na broju 1, nalazi se zgrada Državne štamparije. Podignuta je sedamdesetih godina 19. veka u duhu romantizma, kao ugaona jednospratna zgrada. U Državnoj štampariji je u period od 1872-1878. godine kao korektor radio Đura Jakšić. Na broju 8 danas se nalazi pivnica Ispod mosta a smeštena je u kući Dimitrija Perovića.

Hotel Bristol sagrađen je 1912. godine na mestu Paranosovog hana. Građen je u duhu akademizma sa elementima secesije. Hotel je bio opremljen najsavremenijim bečkim nameštajem tog vremena, imao je 60 soba. Mnoge poznate ličnosti boravile su u njegovom kraljevskom apartmanu, nekada jednom od najluksuznijih u Beogradu. Tako je i Džon Rokfeler dvadesetih godina bio gost hotela, a sedamdesetih i njegov sin Dejvid. Prema urbanoj legendi, kada je Dejvid trebao da dođe na sastanak MMF-a u Beogradu, platio je uređenje tada zapuštenog hotela u kojem je boravio njegov otac i zakupio je čitav poslednji sprat.

Ulice Kraljevića Marka i Koče Popovića (nekadašnja Zagrebačka) tihi su svedoci da je Savamala nekada predstavljala centar Beograda. Poznato je da kućni brojevi rastu od centra prema periferiji grada. U slučaju ovih ulica brojevi rastu u suprotnom smeru, od Karađorđeve prema ulici Gavrila Principa, što ukazuje na važnost Karađorđeve ulice u prošlosti.

U Kraljevića Marka broj 1 nalazi se kuća Luke Ćelovića - Trebinjca, bogatog beogradskog trgovca i zadužbinara. Jedan je od ljudi koji su najviše ulagali u razvoj Savamale, pa je njegovim kapitalom građena i zgrada Beogradske berze, hotel Bristol, današnji park Luke Ćelovića kao i kompleks zgrada u ulici Koče Popovića, Gavrila Principa i Svetozara Radića. Njegova zdanja se danas prepoznaju po umetnutim natpisima iznad ulaznih vrata koji nesumnjivo ukazuju čija su. Svoje imanje i bogatstvo ostavio je Beogradskom univerzitetu.

Na adresi Kraljevića Marka 2 nalazi se kuća firme Flajšar i Čelebonović koju je projektovao čuveni arhitekta Dimitrije Leko krajem 19. veka. U njoj se danas nalazi privatna garaža za okolne stanare. Leko je projektovao i susednu Vučinu kuću na Savi 1908. godine. Đorđe Vučo bio je jedan od bogatih trgovaca koji se nastanio u Savamali. Kuća je građena u stilu secesije (Art nouveau) i predstavlja pandan zgradi Beogradske zadruge.

Beogradska zadruga jedna je od najlepših palata u Beogradu koja bi bila ponos i da se nalazi u bilo kojem evropskom gradu. Nalazi se na nekadašnjem trgu Mali pijac i čelom je okrenuta ka njemu. Sagrađena je 1907. godine kao objekat prvog srpskog društva za osiguranje koje je osnovano 1882. godine. Ovo je prva zgrada u Beogradu na kojoj se koristio armirani beton koji će se masovnije koristiti tek nakon Prvog svetskog rata. Takođe, fasada je obrađivana u veštačkom kamenu, što je za to vreme bio novitet u arhiekturi. Na zgradi je zastupljeno nekoliko pravaca – eklekticizam, neobarok i secesija.

Kuća beogradskih trgovaca braće Krsmanović nalazi se na adresi Karađorđeva 59. Ova neorenesansna i neobarokna lepotica četvrta je palata koja okružuje Mali Pijac. Po braći Krsmanović i jedna ulica u Savamali je ponela naziv.

Kao jedna od najvećih i najlepših zgrada izdvaja se Železnička stanica, izgrađena u akademskom stilu 1885. godine. Stanica je bila deo prve železničke mreže koja je spojila Beograd i Niš.

Priča o Savamali ne bi imala nikakvog smisla kada se ne bi pomenuli i njeni mostovi. Najstariji most je Stari Železnički most napravljen 1884. godine za potrebe prve železničke mreže. Nažalost i njegova sudbina bila je vezana za ratove na ovim prostorima jer je dva puta rušen – 1914. i 1941. godine. Današnji most izgrađen je u okviru isplate ratne štete od strane Nemačke, a legenda kaže da statičari nisu uračunali i težinu farbe prilikom projektovanja pa on ni do danas nije ofarban. Most kralja Aleksandra izgrađen je 1934. godine, a na njegovim temeljima danas se nalazi Brankov most. Nažalost, svega sedam godina nakon izgradnje most je porušen prilikom povlačenja srpske vojske. Ubrzo nakon toga, kako bi premostili Savu, 1942. godine Nemci su most koji je bio namenjen da premosti Tisu preneli u Beograd. To je današnji Savski most.

Kada sledeći put budete prolazili kroz Savamalu, osvrnite se oko sebe i pogledajte u fasade tih prelepih zdanja. Videćete koliko je umeća i stila utkano u njih. Takođe, kada sledeći put čujete da će „Beograd na vodi“ konačno urediti Savamalu – setite se da je ona nekada davno već bila uređena, ali smo je mi nemaru predali. I kada sledeći put naručite piće u nekom od popularnih klubova – popijte ga u ime onih koji su puni entuzijazma i ljubavi gradili Beograd na obali Save. I na kraju života, kao najveći rodoljubi, sve to poklonili državi, gradu i Univerzitetu.