Beogradska tvrđava - od Doksata do gondole

Postoje takva mesta u svakom gradu - mesta na kojima se građani okupljaju, šetaju, provode večeri uz gitaru, uživaju u pogledu... Neki se tu i udvaraju, zaljubljuju... Neki igraju šah, neki slikaju...

Postoje i neka mesta koja su upisana u istoriji među ona sa teškim bremenom ratova, bitaka, gotovo neosvojiva... Mesta na kojima, kada se samo malo zagrebe, na površinu izbija istorija, mada se i bez grebanja ona nalazi na svakom koraku. Postoje i takva mesta koja iz svih ovih razloga ne bi trebalo dirati, menjati i prekrajati. A to se ne bi ni smelo! Na tim mestima se po pravilu ne grade novi objekti, izbegavaju se glomazni i bučni restorani, megalomanski projekti. Trebalo bi ih čuvati i negovati jer predstavljaju nasleđe iz daleke prošlosti i svedoče o vremenima i ljudima većim od nas. Ima takvih mesta u svakom gradu. A ima ih i naš Beograd i sva se ona mogu prepoznati u Beogradskoj tvrđavi i Kalemegdanskom parku.

U jeku aktuelnih zbivanja povodom radova na Beogradskoj tvrđavi podsetićemo se najbitnijih građevina na tom prostoru. Ti su objekti svedoci prošlih vremena i većina njih je, kao takva, pod zaštitom države. Kao i čitava Beogradska tvrđava.

Nije zgoreg podsetiti se razlike između termina Kalemegdan (ne Kalimegdan!) i Beogradske tvrđave. Kalemegdan je danas naziv koji se koristi za park oko Beogradske tvrđave, a nastao je spajanjem reči kale, što na turskom znači grad ili tvrđava i reči megdan, koja označava polje. Beogradska tvrđava se nalazi unutar zidina kojima je opasana i do nje se dolazi prolaskom kroz neku od brojnih kapija.

Ideju o projektovanju parka na nekadašnjem gradskom polju oko tvrđave izneo je Emilijan Josimović i otpočeo njenu realizaciju prvim urbanističkim uređenjem grada 1867. godine. Prvo zelenilo zasađeno je nekoliko godina kasnije, a uređene su i prve staze u obliku „engleskog parka“. Na prelazu dva veka postavljeni su i prvi spomenici velikanima u parku, poput spomenika Đuri Daničiću, Vojislavu Iliću, Đuri Jakšiću, a u kasnijem periodu i Branislavu Nušiću, Stevanu Mokranjcu, Milošu Crnjanskom, Simeonu Roksandiću i mnogim drugima.

U parku se nalazi i Spomenik zahvalnosti Francuskoj, rad Ivana Meštrovića iz 1930. godine. Na njegovom mestu veoma kratko nalazio se spomenik Karađorđu, postavljen 1913. godine. On je uklonjen 1916. godine i na njegovom mestu, austrijske okupacione vlasti planirale su postavljenje spomenika caru Francu Jozefu. Ipak, usled ishoda rata, spomenik nikada nije postavljen. Umesto njega, od spomenika je izliveno zvono koje danas krasi crkvu Ružica.

Na uređenju parka učestvuje i prva žena arhitekta u Srba – Jelisaveta Načić. Ona 1909. daje urbanističko rešenje uređenja Malog Kalemegdana (od paviljona Cvijeta Zuzorić prema Zoološkom vrtu) prema projektu arhitekte Dimitrija Leka. Takođe, projektuje i savsko šetalište, ogradu i monumentalne barokne stepenice sa česmom na njegovom završetku prema Pariskoj ulici. Sve do 1928. godine park se prostirao do današnjih velikih stepenica na suprostnoj strani šetališta. Donja terasa na kojoj se danas nalaze grobovi narodnih heroja je do tog doba bila zapušteni prostor. Te godine Aleksandar Kostić, inženjer hortikulture, uređuje terasu i projektuje veliko stepenište koje je ovih dana porušeno kako bi na njegovom mestu bilo izgrađeno lepše i starije. Kostić je bio i prvi direktor Zoološkog vrta.

Beogradsku tvrđavu krasi oko petnaest kapija od kojih je većina i danas u očuvanom stanju. Jedna od najstarijih jeste Zindan kapija koja je izgrađena u 15. veku. Sastoji se od dve kule i kapije među njima. Na kulama se nalaze i najlepši primeri mašikula (mušarabija) – proseka na vrhu kula kroz koje se sipalo vrelo ulje na neprijatelje. Kule su podeljene na nekoliko spratova a najniži se koristio kao tamnica pa otuda i naziv koji na turskom ima to značenje. Ispred nje prema Zoološkom vrtu nalazi se Leopoldova kapija iz 17. veka.

Despotova kapija i Dizdareva kula su takođe iz 15. veka, iz doba despota Stefana. Kapija je predstavljala nekadašnji glavni ulaz u srednjevekovnu tvrđavu a ispred nje se nalazio pokretni most koji se podizao u slučaju opasnosti. Dizdarevu kulu danas koristi Beogradska opservatorija za javno posmatranje neba.

Stambol kapija izgrađena je u 18. veku, nalazi se na Velikom ravelinu i predstavljala je u to vreme glavni ulaz u tvrđavu. Ispred nje se takođe nalazio pokretni most koji danas ne postoji. Nedaleko od nje nalaze se još dve kapije – Karađorđeva i Spoljašnja Stambol kapija. Karađorđeva se nalazi bliže Spomeniku zahvalnosti Francuskoj i dobila je ime po tome što je Karađorđe tokom Prvog srpskog ustanka kroz nju ušao u tvrđavu. Turci su je zazidali 1813. godine a ponovo je otvorena nakon Drugog svetskog rata.

Sahat kapija i kula su izgrađene tokom austrijske okupacije grada u 18. veku. Kao i sve kapije iz tog perioda u njenoj unutrašnjosti nalaze se kazamati za smeštaj vojske i oružja. Na kuli se nalazi sat po kojem je kapija i dobila naziv.

Kralj kapija je izgrađena u baroknom stilu za vreme austrijske okupacije na mestu nekadašnje srednjevekovne kapije.

U Donjem gradu nalaze se Vidinska i kapija Karla VI. Kapija Karla VI je podignuta 1736. godine kao slavoluk na ulazu u Donji grad. Projektovao ju je Nikola Doksat de Mores, koji je za vreme Austrije izveo velike radove na tvrđavi.

Na prostoru tvrđave nalazi se nekoliko verskih objekata.

Hram rođenja Presvete Bogorodice (crkva Ružica) tokom 18. veka bila je barutni magacin. Odlaskom turske vojske iz tvrđave 1867. godine izgrađena je današnja crkva, a naziv Ružica ponela je prema jednom predanju da se u srednjem veku na tvrđavi nalazila crkva pod tim imenom. Na ulazu u crkvu nalaze se dve figure ratnika, srednjevekovnog viteza i srpskog vojnika iz Prvog svetskog rata, delo su čuvenog ruskog arhitekte Nikolaja Krasnova. Centralni lusteri u crkvi izgrađeni su od metkova iz Prvog svetskog rata.

Crkva Svete Petke nalazi se na mestu stare kapele iz 1867. godine. Izgrađena je 1936. godine po projektu arhitekte Momira Korunovića a prilikom kopanja temelja pronađene su i kosti branitelja Beograda iz Prvog svetskog rata koje su prenete u kosturnicu nedaleko od Jakšićeve kule.

Damad-Ali-pašino turbe je grobno mesto velikog vezira Ahmeda III, „Osvajača Moreje“. Poginuo je kod Petrovaradina a njegovo telo je kasnije preneto u Beograd. Ovo je ujedno i jedan od retkih primera turske arhitekture u gradu.

Spomenik Pobednik postavljen je 1928. godine i rad je vajara Ivana Meštrovića. Prvobitno je bio zamišljen kao sastavni deo projekta uređenja Terazija koji je napravila Jelisavete Načić, prema kojem bi se Pobednik nalazio na središtu trga. Međutim, usled zgražavanja javnosti spomenik nikada nije postavljen na tom mestu, već je sačekao kraj rata i tek na obeležavanju desetogodišnjice proboja Solunskog fronta postavljen je na današnjem mestu.

Ovo su, dakle, samo neki od spomenika kulture na Beogradskoj tvrđavi i Kalemegdanu. Valjalo bi pomenuti i kulu Nebojša (Ne boj sja), turski amam, ruševine mitropolije, barutanu, zgradu Vojnog muzeja (koja je prvobitno građena za porebe Vojno-geografskog instituta)... Moglo bi se o njima naširoko pisati. I pisano je, o njihovoj vrednosti i značaju za našu kulturu i istoriju zaista su napisane brojne knjige, urađene su razne studije i istraživanja, svakako ne bez razloga. Nažalost, svedoci smo sve češćeg devastiranja istorijskog jezgra Beograda zarad komercijalne gradnje u cilju dovođenja većeg broja turista u grad.

Naša je obaveza, kao građana, ako već (mislimo) da ne možemo ništa da učinimo, da barem ne zaboravimo vreme kada su naše najveće arhitekte stvarale park od ledine, a vajari svoja najlepša dela stvarali upravo za ovaj prostor - bez dileme najveći simbol našeg Beograda.